Sejarah Dumadining Desa Langsur

Anastasia Yuni Anindita

Asal-usul dimadining desa Langsur wiwt jaman kerajaan Mataram. Sing kuasa Siniwun Pakubuwana kaping V nalika jumeneng nata wonten ing praja kraton Surakarta (Kasunanan) yaiku kraton ingkang sisih wetan.

Menawi ingkang sisih kulon, namanipun Mangkunegaran Ratunipun inggih menika Raden Mas Said utawa jejulukanipn yaiku Pangeran Sambernyawa. Ingkang saniki dipun makamaken wonten ing Matesih, Kaanganyar. Menawi grup ingkang sisih wetan ratunipun dimakamaken onten ing Imogiri. Kraton Sala menika malebet trah Mataram.

Panjenengane Sinuwun Pakubuwana kaping V gadah garwa selir, yaiku bojo nanging mboten dados ratu. Garwa selir menika gadah putra kalih.

Namanipun Raden Mas Surya Brata utawa asma resminipun yaiku Kanjeng Gusti Pangean Haryo Surya Brata, kaliyan rayinipun yaiku Raden Mas Surya Kusuma.

Raden Mas Surya Brata menika gadah kasaktian kang mboten awujud pusaka, ananging kasaktianipun sampun wonten ing jiwa lan raganipun Raden Mas Surya Brata. Panjenengane inggih tiyang ingkang pinter lan sekti ugi pinter babagan kesenian.

Wiwit Mataram ibukota Surakarta, sampun katon bbit-bibit perpecahan antarane Pangeran Mangkubumi yaiku Raden Mas Said kaliyan Sinuwun Pakubuwana V, amarga Raden Mas Said mboten sarujuk menawi Sala nyawiji kaliyan kompeni. Banjur Raden Mas Said nglawan kompeni, kang pusat  perlawananipun woten ing bumi nglaroh Wonogiri.

Perlawanan Pangeran Mangkubumi, perlawanan karampungaken kaliyan ditanda tangani perjanjian Giyanti, ingkang diatur dening kompeni. Dening perjanjian kuwi, Mataram pecah dadi loro. Jroning peperangan kuwi, jeneng desa Langsur dumadi disejarahake.

Nalika taun 1825-1830, wonten perang ageng Pangeran Diponegoro. Sak bolone utawa sak kancane, yaiku Kyai Maja, Basa Sentot, Imam Bonjol ngewangi Pangeran Diponegoro. Lajeng Sinuwun kaping VI kang mase Kanjeng Gusti Pangeran Haryo Surya Brata. Yaiku Sinuwun Banguntapa utawi asma alite Sapardan niku sampun dijumenengke dados ratu Sala katelah Sinuwun Banguntapa.

Sak sampunipun dados ratu, gandheng Pangeran Diponegoro niku wau brontak karo kompeni, supaya ne nyingkir saking daerah Sala khususe nek saged nggih saking tanah Jawa. Nanging nyatane gandheng penentang-penentang kompeni niku wau boten saged akur dados saged dikalahake.

Wonten sawijining dina kompeni niku pinter utawa bisa diarani licik. Pangeran Diponegoro kaliyan kanca-kancane diajak rerembugan wonten ing omah utawa gedung nanging mboten angsal mbekta gaman. Lha bareng sampun wonten jero, sing diaras sampun mlebet sedaya, banjur Pangeran Diponegoro di cekel dening kompeni. Banjur dibuwang wonten ing Manado.

Pangeran Diponegoro banjur seda wonten ing Makasar, dimakamake nggih wonten ing Makasar, kecamatan Waju, wonten ing tengah-tengah kota Makasar. Lajeng menawi bangsane Imam Bonjol, Basa Sentot, Priwa Dirja dipun makamaken wonten ing Manado.

Menawi Sinuwun kaping VI dibuwang wonten Ambon. Wonten Ambon Siniwun kaping VI dipun sedani supayane ora ana keturunane. Sak durunge tahun 60, Sinuwun Banguntapa utawa Sinuwun kaping VI niku, makamnipun dipun pindah wonten ing Imogiri.

Panderek Pangeran Sambernyawa kang anama Raden Mas Surya Brata, kang saiki benere yaiku putrane Sunan Pakubuwana V, saking Garwa selir. Raden Mas Surya Brata kepengen ngabung kaliyan Pangeran Sambernyawa jroning nglawan kompeni.

Karana mboten tahan nyumurupi kelakuanipun kompeni ingkang kejem kaliyan bangsa pribumi. Sak liyane kuwi, piyambake rumangsa mboten dianggep putra kaliyan Sinuwun Pakubuwana V, amarga namung saking garwa selir.

Raden Mas Surya Brata, kaliyan penderek kang setya tuhu, Ki Ijo utawa Ki Buta Ijo, Ki Semi, lan Ki Setro kanthi sesidheman nemeni pangeran Sambernyawa. Ki Ijo kuwi nalika semono, bebadra wonten ing kampung Gawangan, utawi Ki Buta Ijo. Ki Semi, nalika semono, bebadra ing dukuh Trosemen. Dukuh Trosemen kuwi dukuh Klurahan kang manggon wirangan ing sisih kulon klebu wewengkon kalurahan Sukoharjo.

Lan Ki Setro, nalika semono ahli peperangan piyambake julit ing babagan peperangan. Ki Setro gandheng dheweke pinter perang, gegladhen pinter adu kasekten lan piyambake wegih. Piyambakke manggon ing kampung Setran. Kampung Setran menika inggih wilayah kelurahan Bulakrejo, kecamatan Sukoharjo.

Amarga didhawuhi wonten ing kampung Setran menika mau supados ngamping-ngampingi minangka dadi telik sandi, menawa wonten wirangan mungsuh kang arep nggoleki Pangeran Sambernyawa nalika semono. Kanthi sesidheman nenami Pangeran Sambernyawa menika supados mboten kederangan dening kompeni.

Penderek Pangeran Sambernyawa, Rangga Panambang lan Udara Warsa, perang taling Pangeran Sambernyawa. Supaya ngati-ati nganti dirawuhi Raden Mas Surya Brata. Nanging Pangeran Sambernyawa tetep nampa niate Raden Mas Surya Brata, kanthi tujuan dadiake Raden Mas Surya Brata minangka Telik Sandi Laskar Sambernyawa.

Lan kebukten, makaping kaping Laskar Sambernyawa kasembadan lolos saking kepunganipun prajurit kompeni. Lan kasunanan suwe ning suwe, kompeni ngakoni anane Telik Sandi, sak jroning kedaton, kang tansah mbocorake wadine kang tumuju pusat peprentahan Sambernyawa.

Kompeni banjur utusan, supaya nemokake Telik Sandi kuwi mau. Kabar ngenani Telik Sandi, wiwit sumebar, warga kraton wiwit numurupi Raden Mas Surya Brata.

Krungu bab menika wau, Raden Mas Surya Brata kaliyan keluwarga yaiku, kaliyan rayinipun Raden Mas Surya Kusuma, garwa kang cacah 8, lan tetelu abdine meneng-meneng sumingkir saking kraton. Ndelik, supados mboten kacekel dening kompeni. Amarga kompeni taksih ngejar-ngejar rombonganipun Raden Mas Surya Brata.

Kompeni ngrenteni bab kuwi mau, banjur ngerahake pendekar lan pembunuh bayaran, age-age lumaku ngarak mangidul. Ngejar rombongn Raden Mas Surya Brata.

Teteli abdi Raden Mas Surya Brata, age-age ngatur cara, Ki Buta Ijo lan Ki Setro ngadhang anthek-anthek kompeni. Dadi Ki Buta Ijo lan Ki Setro kuwi mau kadhawuhan supaya ngadhang anthek-anthek kompenikuwi mau. Kamangka Ki Semi njaga Raden Mas Surya Brata karo kaluwargane sarta prajurit nerusake mlaku.

Ki Ijo lan Ki Setro kasemabadan ngalahake anthek-anthek kompeni kuwi mau. Pendekar bayaran kuwi mau sing isoh urip, pilih mlayu kanggo njaluk bantuan nusul rombongan junjungane. Sak ngorone lega karana rombongan Raden Mas Surya Brata, wis ngliwati kali Bengawan Sala.

Kanthi kasektene dheweke tansah gampang ngliwati kali kuwi mau. Raden Mas Surya Brata tansah ngaturake sokur nyawang abdine lan sak kloron kuwi mau slamet. Rumangsa bombong pengalihe Raden Mas Surya Brata kuwi mau.

Sak teruse, rombongan Raden Mas Surya Brata wis tekan ing papan sing jembar, sing bulak sing amba, bulak kuwi mau amba banget kang di kebaki alang-alang nalika semono. Kang sak dedeg manungsa dhuwure. Pepindanne kaya gulungan kepang rata nalika semono. Durung ana manungsa kang ngrambah ana ing papan kuwi mau.

Umpama ditumpuk alang-alang kuwi mau isoh kaya kasur kang empuk. Raden Mas Surya Brata, tansah kesengsem ngerti bab kahanan kaya kuwi mau. Sak teruse, kanthi pangudarasane Raden Mas Surya Brata nyumerapi alang-alang pepindhane kaya kasur, jembar dhuwur kuwi mau, desa kuwi mau terus diparingi asma Bulak Langsur. Dadi sejarahe Bulak langsur utawi desa Langsur kuwi mau wiwit critane kuwi mau.

Sak teruse, rombongan nerusake mlaku, nglewati alang-alang nganthi tekan sajroning kali sing tansah bening banyune. Ana ing tikungan kali kuwi mau, Raden Mas Surya Brata kepengen arep leren, karo rombongane. Piyambake terus dhawuh Ki Ijo supaya, ngadep Pangeran Sambernyawa ing bumi nglaroh ing nalika semono.

Jarak pirang dina, Ki Ijo ngadep maneh marang Raden Mas Surya Brata, uga nggawa isining taseh mau, nyanakne supaya Raden mas Surya Brata, tetep manggon ing papan niku mau. Supaya mangerteni prajurit kompeni, lan Kasunanan Raden Mas Surya Brata, lan sak kaluwargane uga di saranke, supaya sesinglon dadi petani utawa pedagang urip ing bulak kuwi mau. Supaya ora ngetarani saka anthek-antheking kompeni.

Akhire Raden Mas Surya Brata sesinglon yaiku menyamar. Surya Brata dadi Kyai Langsur lan Surya Kusuma dadi Kyai Minggir.

Sawijining dina, ana salah sijining kompeni kang nggolek keterangan ngenani keberadaanipun kerabat-kerabat kraton. Banjur   kompeni nembakake meriam saking Sala ning arah desa Langsur.

Sawise ngerti menawa ing desa Langsur menika wonten kerabat kraton. Nanging mboten tekan, amargi saking Sala desa Langsur menika katon peteng banget. Lan babagan menika wau mboten dimangertosi dening Raden Surya Brata.

Wonten desa Langsur Raden Mas Surya Brata mboten terlibat wonten ing peperangan, kaliyan rayinipun Raden Mas Surya Kusuma kaliyan Ki Setro, Ki Semi lan Ki Buta Ijo, tetani kanggo logistikipun prajurit, utawa ingkang nyiyapaken strategi kangge prajurit sing arep perang kaliyan kompeni. Akhire kompeni kalah perang nglawan prajuritipun Raden Mas Surya Brata.

Sak bubare iku, sumingkiripun Raden Mas Surya Brata lan kaluwarga, dening warga kraton sanes dipun anggep leres menawi lunga ninggalake kraton, amarga menawi mboten lunga mesthi bakal kecekel dening kompeni.

Ananging, Raden Mas Surya Brata lan kaluwarga mboten wangsul malih ing Kraton Sala. Lajeng milih urip wonten ing desa Langsur menika wau sak kaluwarga lan garwanipun. Raden Mas Surya Brata ugi rabi malih nalika Raden Mas Surya Brata sampun netep wonten ing desa Langsur.

          Bumi Langsur menika saking lumbung Silayur kanthi bumi Dukuh. Menika wau buminipun Kyai Langsur. Nganti tekan sak iki bumi Dukuh kuwi dijenengake Dukuh Langsur lan kaline ugi dijenengake kali Langsur. Sebab menika wau peninggalanipun Kyai Langsur.

          Miturut ceritane kala rumiyen, dukuh Langsur kuwi sampun maju, Langsur menika sampun dadi kampung. Bareng dukuh Langsur sampun maju, Kyai Langsur lajeng pindah, pindah wonten ing desa Trosemen, Klurahan, Sukoharjo. Dukuh Langsur dijaga dening rayinipun yaiku Raden Mas Surya Kusuma kaliyan ibune.

          Lajeng Raden Mas Surya Brata utawi Kyai Langsur seda ing desa Trosemen, lan dipun makamaken ugi wonten desa Trosemen sekaliyan garwa-garwanipun ingkang cacah 8.

Raden Mas Surya Kusuma seda wonten ing desa Langsur ugi dipun makamaken wonten ing desa Langsur kaliyan ingkang Ibu.Menika ugi dipun paring sesebutan Eyang Minggir Kakung putri.Raden Mas Surya Kusuma menika boten gadah garwa.

Ki Setro seda wonten ing desa Setran, sebab mengkono nganti saiki desa kuwi kasebut desa Setran, saka tembung Setroan. Banjur dadi Setran nganti saiki. Ki Buto Ijo seda ing desa Gawangan, saka tembung gon wangan kang artinipun gon banyu.

Miturut kasentanan ing kraton Sala, Kyai Langsur menika sedanipun taun 1930, nanging niku wau namung saking catetanipun ing kraton, kasunyatane mboten jelas taun pinten. Amargi sedaya utawi ahli waris saking trah Surakarta menika menawi mendra saking kraton, pun ninggalake kraton, niku pun mboten dibukuni malih.

Kyai Langsur dimakamake kaliyan 8 garwane. Jejer-jejer ing sak pinggiring Kyai Langsur. Garwanipun Kyai Langsur nggih wonten ingkang saking keturunan kraton.

Garwanipun Kyai Langsur enten sing keturunanipun utawa garwa putra Mangkubumi sepuh, masalahe yen nggunakae jeneng mangkubumi nek boten saking keturunan kraton mboten wonten. Sanesipun wonten ingkang putra Demang Pajang, ugi wonten ingkang keturunanipun saudagar Gresik.

Nanging Kyai Langsur menika boten gadah keturunan, amargi saking 8 garwanipun Kyai Langsur boten wonten ingkang nggadahi keturunan, dadi ngantos sak niki boten wonten keturunan saking Kyai Langsur utawa Raden Mas Surya Brata.

Sak derengipun, warga desa Langsur kaliyan warga desa  Trosemen dereng mangertos, menawi wonten pemakaman kados menkaten. Nanging wonten satunggal warga kang jaman nem-nemanne seneng sesirih (tapa).

Sawijining dina, nem-neman kala wau dipanggihi kaliyan Eyang kakung (Kyai Langsur) nanging namung suwara kemawon. Unine : “Le.. aja kok tutuk-tutukake nggon mu sesirih, gona ku kae openana !!”.

Bareng sampun ngoten, nem-neman wau tetep nerusake anggone sesirih. Nganti dipanggihi malih, ingkang kaping kalih, tembunge : “Le.. gonaku kae openana!”. Dereng dilakoni malih, kaliyan nem-neman wau.

Lajeng ingkang kaping tiga, nem-neman wau dipanggihi malih kaliyan Kyai Langsur. Wonten mriku, Kyai Langsur nyebutake panggonane. Nem-neman wau, banjur nglakoni panjaluke Kyai Langsur.

Bareng sampun ketemu panggonane, makam kala wau banjur diwenehi cungkup, yaiku omah-omahan sing ana ing makam.Cungkupipun saking kayu jadi, dadi ngantos saiki taksih awet.

Saking nem-neman wau, warga dusun Klurahan nembe mangertos yen wonten makam kados mekaten wau.Sak sampunipun 1997, nembe ngertos menawi Kyai Langsur menika putra ingkang sinuwun Pakubuwana kaping V.

Sak teruse uwong-uwong kenal karo Raden Mas surya Brata nganti jeneng Kyai Langsur utawi Mbah Langsur.Lan desa kang dienggoni Kyai Langsur, kuwi mau terus disebut desa Langsur.

Kanggo ngurmati Kyai Langsur mingka sesepuh lan sing bodro dadikake gumelare desa Langsur. Terus Raden Mas Surya Brata jejeluk pengageng utawi pakurmat Eyang Langsur utawa Kyai Langsur. Lan ugi angsal gelar Pangeran, yaiku Kanjeng Gusti Pangeran Haryo Surya Brata.

Kangge ngurmati Raden Mas Surya Brata, saiki ing desa Langsur taksih ngenekake tradisi, kayata, Sedekah desa utawi Rosulan.Ngawontenaken ringgit bawa, nanggep wayang menawi panen mangsa ketiga. Tradisi kuwi mau sampun kalampahan awit saking rumiyen lan ngantos sak niki taksih lumampah.

Tradisi ingkang taksih lumampah ing desa Trosemen ing makam Kyai Langsur menika yaiku, saben tanggal 15 ruwah, kawontenaken panyekaran utawa sadranan, menika kalampahan menawi awan. Menawi benginipun kadang-kadang wonten tontonan kados wayang lan sapiturute, nanging kadang nggih mboten.

Wonten ugi tradisi menawi wonten tiyang dadi manten, kala rumiyen mesthi dipun ubengake rumiyen ing makam menika. Manten lanang utawa manten putri, prosesinipun sak derenge manten temu.

Kala rumiyen, makam Kyai Langsur menika inggih kangge ngenekake tayuban, miturut ceritane, menawa boten main ing kono, tayubanne wau boten laku.Dadi masyarakat sampun percaya babagan menika wau.

          Kajaba kuwi, masyarakat nggih percaya menawi dedonga wonten mriku mesthi dikabulke. Nanging boten sedaya percaya.

Kyai Langsur mbiyenne tiyang ingkang pinter, lan seneng kesenian jawa. Makane sak niki kathah warga desa Langsur ingkang dadi seniman.

          Uga dipercaya,menawa sinau kesenian wonten ing Desa Langsur menth saged lan sukses, sampun wonten buktine, kathah warga Langsur ingkang dados seniman sukses.   

Kajaba kuwi, masyarakat uga percaya menawi warga Langsur oboten angsal bebojoan kaliyan tiyang Trosemen, Klurahan.

          Sebabe, Kyai Langsur kang dimakamake wonten ing Desa Klurahan, menika taksih sedulur kaliyan Kyai Minggir kang dimakamake ing desa Langsur.

          Sebab kuwi nganti sak iki ora ana kang bebojoan antarane warga desa Langsur lan warga desa Klurahan.

Ngantos sak niki desa Langsur ketingal guyub rukun, menawi wonten masalah saged dipun rampungaken kanthi sesidhem. Lajeng para warga ing desa Langsur, awit taksih pitados kaliyan ngrengkuh Kyai Langsur.

1.   Narasumber     : Bapak Dariya Suwanda

Umur               : 47 tahun

Pekerjaan         : PNS

Alamat             : Langsur, rt 01 rw 02 Sonorejo, Sukoharjo

2.   Narasumber     : Bapak Priya Martana

Umur               : 72 tahun

Alamat             : Trosemen, Klurahan, Sukoharjo

Pekerjaan         : Juru Kunci makam Kyai Langsur

3.   Narasumber     : Bapak Triman

Umur               : 45 tahun

Pekerjaan         : Dosen ISI Surakarta

Alamat             : Langsur, rt 02 rw 01 Sonorejo, Sukoharjo

4.   Narasumber     : Bapak Karni

Umur               : 51 tahun

Pekerjaan         : Petani-Seniman (Dalang)

Alamat             : Langsur, rt 01 rw 01 Sonorejo, Sukoharjo